Voor ‘Displacement and Togetherness’ inviteert CC Strombeek de curatoren van Salonul de proiecte uit Boekarest om samen een tentoonstelling te maken. Het wordt een presentatie in twee overlopende delen die vertrekt in het Roemenië van de Koude Oorlog en uitkomt bij een ruimer verhaal over migratie(s) vroeger en nu.
Waar ik aan denk als het over Roemenië gaat? Nog altijd aan Ceaușescu. Aan de eigengereide lijn die hij voerde tegenover Moskou sinds hij aan de macht komt in de jaren zestig. Aan dat pompeuze parlementaire paleis dat hij voor zichzelf liet bouwen in Boekarest. Aan de mensonterende val die volgde op zoveel hoogmoed. Hoe zijn einde zich op enkele decemberdagen in 1989 afspeelt op het plein voor zijn paleis en – vooral – op de televisie. Daar, op de televisie, zien we het volk de straat optrekken, zien we hoe het de staatszender overneemt en uiteindelijk ook de macht, na een snel schijnproces, vonnis en executie van de dictator en zijn echtgenote.
Het is allemaal te zien in ‘Videogramme Einer Revolution’, de film van Andrei Ujica en Harun Farocki die CC Strombeek programmeert in het randprogramma bij deze tentoonstelling. De gevolgen van de jarenlange dictatuur zijn voelbaar aan het begin van de tentoonstelling, met achtergelaten werk uit die tijd van gevluchte Roemeense kunstenaars.
Hoe ging het dan verder? Ik herinner me nog vage plannen voor de reconversie van dat paleis. En dan verdwijnt Roemenië, net als vele andere Oostbloklanden, uit het nieuws. Zoals veel van die landen wordt Roemenië lid van de EU, wat op zijn beurt nieuwe en andere migratiestromen op gang trekt. Vele Roemenen trekken Noord en Westwaarts, terwijl hun plaats wordt ingenomen door goedkopere werkkrachten uit het verre Oosten. Dertig jaar later is Roemenië weer even in de actualiteit met het bericht – in de marge van Europalia – dat de Roemeense de grootst groeiende groep migranten is in België.
Van toen en nu
Migratie, beweging, verplaatsing: dat zijn de onderwerpen van ‘Displacement and Togetherness’. Het begint met Roemeense kunst uit de Koude Oorlog. Maar de kunstenaars zelf zijn al vertrokken, uitgeweken, gevlucht naar het Westen. Dat lees je in de brieven – uit Edinburgh, Parijs, Essen, Dusseldorf, Augsburg of Genève – als extra kaders rond de achtergebleven werken. De kunstenaars getuigen van de landing op de maan, rechtstreeks te volgen op televisie, in kleur.
Ze beklagen zich over de argwaan in de menselijke relaties. Ze schrijven over ontmoetingen met kunstcritici als Jean Clair of Pierre Restany. Over hoe moeilijk het is toegang te krijgen tot de gesloten Westerse kunstwereld.
Één kunstenaar krijgt extra aandacht: André Cadere. Dat heeft met zijn Belgische connecties van verzamelaars en galerijen te maken. Maar in de buurlanden blijft ook hij een marginaal figuur. Hij maakt het deel van zijn werk. Hij eist een plaats op voor zichzelf door tentoonstellingen van anderen te kapen. Daniel Buren is één van zijn geliefde doelwitten. Dat heeft met zijn institutionele kritiek te maken en Cadere’s kritiek op die kritiek. De gespeelde systematiek in de segmenten van Cadere’s ‘Barre de bois rond’ versterkt de verwarring in de confrontatie met de systematiek in Buren’s strepen.
Met Cadere gaat het van Roemenië naar België en van de geschiedenis naar de actualiteit. Emilio Lopez-Menchero brengt Cadere opnieuw tot leven in zijn gefilmde en gefotografeerde performances. Het moment waarop de tentoonstelling zich opent in de tijd, verlegt ze ook de aandacht naar de wereld. Dan gaat het niet langer over een gebied, een land, maar wel over convergenties, over ontmoetingen en transfers, over mobiliteit. En dan zijn echo’s van de dekolonisatie nooit ver weg.
Silvia Amancei en Bogdan Armanu werkten tijdens een recente residentie in Gaasbeek rond actuele migratiestromen waarin goedkope Aziatische arbeiders Roemenen vervangen die vertrekken naar West-Europa. Filip Berte toont in zijn tekeningen de spanningen aan de Roemeense grenzen, nadat Hongarije de hare hermetisch sloot. Tudor Bratu, die in 1987 verhuisde van Roemenië naar Nederland, laat in ‘A Factless Biography’ beelden uit zeer verschillende plaatsen – China, Roemenië, België, Nederland, Duitsland,… – en teksten van James Baldwin of bell hooks in elkaar lopen tot een vervreemdend verhaal over de Ander en de uitbuiting van mens en milieu. Iulia Toma verenigt in een fresco van geborduurd textiel verhalen van Syrische vluchtelingen in Roemeense steden.
De combinatie van dit en ander werk – van ondermeer Vincent Meessen, Christine Meisner Jimmy Robert of Mekhitar Garabedian – maakt van ‘Displacement and Togetherness’ een slimme tentoonstelling die de Roemeense geschiedenis plaatst in een ruimer verhaal over een geglobaliseerde wereld.