De uit Burkina Faso afkomstige architect Diébédo Francis Kéré mag dan al jaar en dag in Berlijn wonen, hij is en blijft vóór alles een Afrikaan, die overigens, ondanks zijn faam, amper in Europa en de Verenigde Staten gebouwd heeft. Dat hij nu ook de eerste Afrikaan is die geëerd wordt met de allerhoogste architecturale onderscheiding, de Pritzker Prize, is volgens Max Borka dan ook veelbetekenend: ‘Het is de bekroning van een Architettura Povera en een Afrikaanse aanpak in het bijzonder. Een architectuur van schaarste, duurzaam, en vóór en door het volk – de enige manier waarop ze slaagkans heeft, waarin het gebouw als een boom is waaronder mensen kunnen samenkomen, verhalen, en dromen.’ Borka exposeerde Kérés werk het afgelopen decennium van Luik, over Berlijn, tot Beijing en sprak vaak met hem. Een portret.
Diébédo Francis Kéré werd in 1965 geboren in Gando, een dorp van amper een paar duizend zielen op 200 kilometer van Ouagadougou, de hoofdstad van Burkina Faso, nagenoeg het minst bedeelde land ter wereld. Het ontbrak er aan alle infrastructuur, stromend water, en elektriciteit, laat staan dat er iemand aan architectuur dacht. ‘Ik groeide op in een gemeenschap zonder kindergarten, maar waar die hele gemeenschap je familie was’, zegt Diébédo, als ter sprake komt waarom die gemeenschap of community de kern van zijn werk uitmaakt. ‘Iedereen zorgde voor je, en het hele dorp was je speeltuin. Mijn dagen werden in beslag genomen door zoeken naar eten en water, maar anderzijds was er simpelweg ook het samenzijn, en het samen bouwen. Ik herinner me de kamer waarin mijn grootmoeder zat en rond een kleine lamp verhalen vertelde. Haar stem vulde de kamer als een lokroep om nog dichter bij haar en elkaar te kruipen – en zo een veilige plek te creëren. Dat moet mijn eerste ervaring van architectuur zijn geweest.’
De architectuur van Kéré is vooral een architectuur van generositeit. En wel hierom: als oudste zoon van de dorpoverste was hij de eerste in Gando die de kans kreeg om te studeren. Maar omdat Gando niet zelf over een school beschikte, moest hij veertig kilometer verderop naar een naburig dorp. Ook in Burkina Faso werden – en worden – ook haast alle scholen in beton opgetrokken, een materiaal dat absoluut niet geëigend is voor de regio in en om de Sahel. Niet alleen omdat het duur is en allleen al de aanmaak heel wat electriciteit opslokt, maar ook omdat een interieur er ondraaglijk door verhit wordt. Dat was ook het geval in dat schooltje, waar het bovendien aan licht en ventilatie ontbrak. Daar en toen, zegt hij, was reeds de idee gerijpt om dat godsgeschenk van te mogen studeren in veelvoud te retourneren, in de vorm van leefbare scholen. En Kéré is nooit meer van dat voornemen afgeweken. In Berlijn, waar hij na zijn studies voor timmerman pas in 2004 – op zijn veertigste – via avondlessen en een beurs aan de Technische Universität als architect afstudeerde, had hij in 1998 de stichting Schulbausteine für Gando e.V., Schoolstenen voor Gando, in het leven geroepen, vandaag de Kéré Foundation. Drie jaar later had hij, nog student, in Gando al een kleine basisschool voltooid.
De kleine school bestond slechts uit drie rechthoekige volumes die door één dak met elkaar werden verbonden, en elk ruimte boden aan een klaslokaal met een vijftigtal scholieren. Duurzaamheid houdt in tal van contreien niet in dat je belet dat warmte uit de woning ontsnapt, maar dat je de hitte buiten houdt. Terwijl je er anderzijds toch voor kan zorgen, zegt Kéré, dat licht gefilterd naar binnen kan stromen. Ook in Burkina Faso is dat zo. Om met de minimaal beschikbare middelen een maximaal resultaat te bereiken, koos Kéré niet voor beton maar voor een hybride mengeling van klei en cement, materiaal dat overvloedig in de regio voorhanden is, de nachtelijke koelte kan vasthouden, maar traditioneel enkel wordt aangewend in woningbouw. Dat laatste was voor Kéré dan weer belangrijk omdat het hem de kans bood om de plaatselijke bevolking bij de bouw van de school te betrekken, en in te pikken op de traditie waarbij in landelijk Burkina Faso leden van een dorpsgemeenschap krachten bundelen om huizen te bouwen en te herstellen. Vandaar dat ook enkel oplossingen geopteerd werden die, hoe innovatief ook, en hoezeer ze ook die lokale traditie aan een globaal modernisme koppelden, even low-cost als low-tech waren, en even eenvoudig als organisch. Grassroots, en bottom up moest de plaatselijke bevolking later uit eigen beweging het duurzame design zelf kunnen toepassen.
Terwijl vrouwen in keramische potten – die later bij de bouw van de bibliotheek als bouwmateriaal nog een hoofdrol kregen toegewezen – water aandroegen voor de bakstenen die ter plekke werden vervaardigd, kregen kinderen de opdracht mee een jaar lang elke dag een steen naar de werf te brengen. Zo verzamelden ze materiaal voor de fundering, maar het was vooral een manier om hen bewust te maken van de manier waarop zelfs een kleine persoonlijke bijdrage in een gemeenschapsproject het verschil kan maken. ‘Kéré werkt vanuit het besef […] dat het in architectuur niet over een object maar over een objectief gaat, en niet over een product maar om het proces’, aldus het rapport van de jury, voorgezeten door dat andere wonderkind van social design, Alejandro Aravena, die de prijs al in 2016 ontving. ‘Zijn hele oeuvre toont ons de kracht van een materialiteit die in de plek zelf is geworteld. Zijn gebouwen, voor en door een gemeenschap, zijn ook direct aan die gemeenschap ontsproten – in hun ontwerp, hun materialen, hun programma, alles wat hen zo uniek maakt.’
Ook om de muren tegen het moordende regenseizoen te beschermen kreeg de school een breed overkragend tinnen dak mee. Heel wat huizen in Burkina Faso zijn voorzien van een golfplaten dak dat de warmte van de zon absorbeert, zodat het binnen ondraaglijk heet wordt. Om dat te voorkomen werd het dak van de school zwevend verheven boven het gebouw, en kwam tussenin een geperforeerd plafond te liggen. Méér koelere lucht wordt op die manier door de ramen naar binnen gezogen, terwijl warme lucht een uitweg vindt via dit plafond, wat voor een welkome en overvloedige ventilatie zorgt. Bovendien wordt de ecologische voetafdruk van de school sterk gereduceerd, doordat de nood aan kunstmatige en machinale air-conditioning wordt weggenomen. Enzovoort. Talrijke innovaties zorgden ervoor dat reeds in 2004, toen Kéré als architect afstudeerde, de basisschool met een al even prestigieuze Aga Khan Award werd bekroond. En Gando, waar onderwijs het pad moet effenen naar ontvoogding, bleef sindsdien zijn belangrijkste project. Datzelfde jaar nog werd de school met een onderkomen voor leraren uitgebreid, later volgden middelbare scholen in Gando en Dano en in 2019 nog een bibliotheek waar zelfs de bovengenoemde keramische potten in het plafond werden verwerkt, wat voor een magische lichtinval zorgt. De schoolpopulatie in Gando alleen al steeg intussen van 120 to 700.
Vooral de laatste jaren ging de laatbloeier Kéré ook elders aan de slag. Zijn werk omvat grotendeels openbare gebouwen, scholen, instituten, en ziekenhuizen. In Afrika zelf, en uiteraard in Burkina Faso, waar hem – net als in Benin – zelfs gevraagd werd een nieuw gebouw voor de Nationale Vergadering neer te zetten, dat hij als activist ook als een oefening in democratie heeft opgevat. Maar ook in Mali, Togo, Kenya, Mozambique, Togo en Soedan. ‘Francis Kéré baant als pionier een weg voor architectuur – duurzaam voor de aarde en haar bewoners – in landen die met extreme schaarste te kampen hebben’, aldus de jury. ‘Hij is tegelijk een architect en dienaar, die het leven van talloos velen verbetert in een bijwijlen vergeten uithoek van de wereld, met gebouwen die schoonheid, bescheidenheid, maar ook lef en inventiviteit uitstralen.’
‘Ik wil het paradigma doorbreken’, zegt Kéré, ‘dat zegt dat duurzaam daar niet kan, en dat je er zeker niet mag dromen of risico’s nemen. Het is niet omdat je rijk bent dat je materiaal zomaar mag verspillen, en al evenzeer is het niet omdat je arm bent dat je niet mag proberen kwaliteit te creëren. Iedereen heeft recht op kwaliteit, comfort, en luxe.’ Ook uit Azië komen opdrachten, uit Yemen of China, en met mondjesmaat ook in de Verenigde Staten. In Europa – en dat mag tekenend heten – beperkt zijn werk zich op één gebouw in München na tot tijdelijke interventies, zoals het Serpentine paviljoen dat hij in 2017 had opgetrokken. Net als zovele andere van zijn projecten, waarin poëtisch lichtspel altijd weer een hoofdrol opeist, verwees de vorm van dat paviljoen naar de West-Afrikaaanse traditie om zich onder een heilige boom te verzamelen, om er ideeën uit te wisselen, verhalen te vertellen, te vieren, en te genezen. Net zoals de Sarbalé Ke die hij in 2019 voor het Coachella Valley Music and Arts Festival in Californië ontwierp, of het ontwerp voor het gebouw van de Nationale Vergadering in Benin. Zoals zijn grootmoeder hem al had geleerd, toen ze hem voor het eerst met die bindende kracht van architectuur had geconfronteerd.
